دگرسانی ها در غزل های حافظ تجدید چاپ شد - وبلاگ اشاره

به گزارش وبلاگ اشاره ، دفتر دگرسانی ها در غزل های حافظ یکی از مهم ترین کتاب هایی است که در چند سده اخیر برای ابهام زدایی و آنالیز اختلاف ها در ضبط غزل های حافظ تالیف شده است.

پس از درگذشت حافظ (791 ق) تا 400 سال بعد که هنوز صنعت چاپ رایج نشده بود، شعر حافظ بیش از هر کتاب شعر دیگر رونویسی شده و به دست هر کاتبی خواسته یا ناخواسته دستخوش دگرگونی هایی شده است. در فاصله200 سال اخیر نیز که از دوره رواج چاپ می گذرد، دیوان حافظ بیش از هر متن دیگر به کسوت چاپ آراسته شده ولی از نفوذ عوامل تحریف و تصرف در کلمات آن کاسته نشده است.

این پرسش همواره مطرح بوده که وقوع این همه اختلاف در ضبط کلمات و عبارات حافظ از کجا ناشی شده است؟ برخی از کسانی که در باب حدوث نسخه بدل ها در غزل های حافظ بحث نموده اند، نظرشان این است که همه یا اغلب این دگرسانی ها متعلق به خود حافظ است. شک نیست که انتساب تعلق قسمت اعظم نسخه بدل ها به شخص حافظ اغراق آمیز است و شاید بتوان تنها شمار اندکی از این اختلاف ها را به حافظ نسبت داد.

در کنار رقم و تاریخ هیچ یک از نسخه های خطی کهن که آنالیز شده، هیچ کاتبی نیفزوده است که متن اشعار حافظ را براساس کدام منبع کتابت نموده است. هیچ مدرکی در دست نیست که کسی به نظاره متن اصیل این غزل ها به خطّ خود حافظ و یا به خطّ نخستین جامع دیوان او اشاره نموده باشد. تنها راه دستیابی به متنی که بیشتر مورد وثوق و اعتماد باشد کوتاه گرداندن فاصله تا منشا اصلی و پرهیز از رخنه تصرفات و تغییراتی است که طی قرون متأخر در دیوان حافظ اتفاق افتاده است.

بی شک هرکسی که کتاب دفتر دگرسانی ها در غزل های حافظ را ورق می زند با این پرسش روبرو می گردد که وقوع این همه اختلاف در ضبط کلمات و عبارات غزل های حافظ از کجا ناشی شده است؟ عدم تمایل حافظ به تدوین اشعار خود، اتکای کاتبان به نیروی حافظۀ خود، تغییرات ذوقی، کتابت براساس حدس و گمان، دستکاری ها به خطّ الحاقی و نفوذ عوامل دیگر، شتاب کاری در نوشتن و عدم دقت کافی به متن نسخۀ سرمشق، اشتباه دستنویسی معلول خطای شنیداری را برای به وجود آمدن نسخه بدل های مختلف از دیوان حافظ از جمله عواملی هستند که موجب به وجود آمدن نسخه های مختلف از دیوان حافظ شده است.

مهمترین فایده و نتیجه آنالیز و استخراج قرائت های مندرج در 50 نسخه خطی سده نهم، نزدیک کردن راه دستیابی به متن اصیل شعر حافظ است.

روش کار نیساری در تنظیم این دفتر به این صورت است که ابتدا پس از قید شماره ترتیب ویژه هر غزل، متنی که بر اساس آنالیز انتقادی ضبط نسخه های خطی سده نهم تنظیم شده است درج شده، برای سهولت ارجاع و مقایسه مدخل های جداول دفتر دگرسانی ها با متن منتخب غزل مورد آنالیز، شماره ردیف هر بیت در کنار آن بیت افزوده شده است. در تعدادی از غزل ها که ابیات اضافه بر ابیات متن در برخی از نسخه ها درج شده است، آن ابیات بعد از افزودن نشانه خط فارق در ذیل ابیات متن قید شده و شماره ترتیب آن ابیات در داخل کمانک معین شده است.

بعلاوه در ذیل متن غزل، تعداد منابع، یعنی تعداد نسخه های مورد آنالیز برای هر غزل قید شده و شناسه اختصاصی نسخه ها به ترتیب تاریخ کتابت معرفی شده است؛ ضمن اینکه لفظ دگرسانی در این کتاب به جای نسخه بدل به کار برده شده است.

تحقیقات صورت گرفته در حوزه حافظ پژوهی، به ویژه متأخرترین آنها، نقش مشخص کننده ای در برداشتن نخستین گام در فعالیت های بعدی بر عهده می گیرد. در این بین، انتشار دفتر دگرسانی های حافظ گامی بلند از سلیم نیساری است که پژوهندگان و نسخه شناسان این حوزه را از مطالعه آن گزیری نیست.

زنده یاد سلیم نیساری برای تدوین این اثر، 50 نسخه خطی سده نهم از دیوان حافظ را جزء به جزء آنالیز نموده و از تمام تفاوت های آنها فیش برداری نموده است. او با تألیف این کتاب زمینه ای را فراهم نموده که به متن اصیل حافظ بهتر و دقیق تر نزدیک شویم.

چاپ دوم دفتر دگرسانی ها در غزل های حافظ در دو مجلد در 1600 صفحه و با قیمت 950هزار تومان و در دفتر نشر فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر شده است.